رنج نخستین، ظهور هستی نفس انسانی است که هوشیاری، شامل توجه به موقعیت و ارتباط با دیگری را پدید می‌آورد. همه ادراکات ما با ادراک حسی آغاز می‌شوند (طباطبائی- مطهری، 1375، ج1، ص304)؛ ولی نخستین ادراکات حسی ما در قالب احساس سوزش و درد است. از این رو واکنش به درد و رفتارهایی مانند ناله، فریاد و گریه در زمرۀ علائم حیاتی تلقی می‌شود. ادراک رنج، شامل دو شهود است: شهود ناخوشایندی و شهود تغییر که به شکل‌گیری هر دو حیثیت نفس انسانی یعنی شناخت و رفتار کمک می‌کند. معمولاً رنجش حاصل از نخستین ادراکات حسی با ادراکات حسی خوشایندی همچون سیری، راحتی و آسایش و... همراه می‌شود؛ از این رو نفس انسان از درک رنج به درک لذّت نائل شده و نخستین شناخت‌های انسان ماهیت زیبایی شناختی دارد. با تکرار تغییرات کم کم توجه نفس به عوامل تغییر معطوف شده و به کشف روابط علی به خصوص میان رفتار خود و رفتار مراقبین پی می‌برد. نقش رنج و لذت در شکل‌گیری شناخت‌های انسان می‌تواند میل شدید او را به طبقه بندی موجودات توضیح دهد و نشان دهد که چگونه پدیده‌ها ورویدادها بلکه رفتار‌ها و تصمیم‌ها و حتی اشخاص، ناگزیر در قالب «خوب/ بد» مورد داوری قرار می‌گیرند و ناگزیر صورت‌بندی‌های ممکن جهان‌بینی و نظام‌های ارزشی پدیدار می‌شوند.
اروین، ترنس؛ تفکر در عهد باستان؛ ترجمه محمدسعید حنایی کاشانی؛ تهران: قصیده، 1380.
بومر، فرانکلین لوفان، جریان‌های بزرگ در تاریخ اندیشه غربی (گزیده آثار بزرگ در تاریخ اندیشه اروپای غربی از سده‌های میانه تا امروز)؛ ترجمه حسین بشیریه؛ تهران: مرکز بازشناسی اسلام و ایران، 1380.
پستمن، نیل؛ تکنوپلی تسلیم فرهنگ به تکنولوژی، ترجمه صادق طباطبایی؛ تهران: سروش، 1372.
علم الهدی، جمیله؛ نظریه اسلامی تعلیم و تربیت؛ تهران: انتشارات دانشگاه امام صادق، 1388.
ـــــ؛ «ضرورت بازتعریف نقش عقل برای تحول در نظام آموزشی» راهبرد فرهنگ، شماره 17و 18، سال 1391.
ـــــ؛ نظریه اسلامی تعلیم و تربیت (آموزش رسمی)؛ تهران: انتشارات دانشگاه امام صادق، 1391.
ـــــ؛ نظریه اسلامی رشد انسان؛ تهران: انتشارات دانشگاه شهید بهشتی، 1398.
مطهری، مرتضی؛ اصول فلسفه و روش رئالیسم، ج1؛ تهران: صدرا، 1375.
ناس، جان بی؛ تاریخ جامع ادیان؛ ترجمه علی اصغر حکمت؛ چ3، تهران: فرانکلین، 1354.
هراری، یووال نوح؛ انسان خردمند (تاریخ مختصر بشر)؛ ترجمه نیک گرگین؛ تهران: فرهنگ نشر نو، 1395.
هلزی هال، ویلیام؛ تاریخ و فلسفه علم؛ ترجمه عبدالحسین آذرنگ، تهران: سروش، 1387.
)