رنج و رهایی از آن در معارف وحیانی با رویکرد عرفانی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشیار گروه عرفان پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی

چکیده

رنج واقعیتی انکارناپذیر در زندگی انسان است که تبیین فلسفه وجودی و بیان راه رهایی از آن در معارف وحیانی از اهمیت خاص و ضرورت اجتناب‌ناپذیری برخوردار است؛ زیرا از یک ‌سو عدم تحلیل و تعلیل مسئله رنج (اعم از تکوینی و تشریعی، اکتسابی و غیراکتسابی، وجودی و عدمی) عامل خلأ بینشی- معرفتی، خَللِ کنشی ـ رفتاری و خرابیِ گرایشی ـ منشی در حیات انسان خواهد شد و موجبِ رنجوری و شرور، موجِد کژراهه‌رفتن و ناامیدی و پوچ‌گرایی می‌شود. از سوی‌ دیگر در نگاه عرفانی، رنج و بلا، سرچشمه رهایی از قیودِ تعلقات و حجبِ تعینات شده و فرصتی برای سلوک الی الله خواهد بود که سالکِ بینا و سائرِ بیدار "مُرادِ از رنج" را ترجمه و تعبیر صائبِ عقل و "رنجِ مُراد" را تجربه و تعمیرِ صادقِ قلب و مِحنتِ محبوب را جلوهِ محبتِ او می یابد تا انسان مواجهه سازنده، سوزنده و گدازنده را در ساحات بینشی، گرایشی و کنشی با رنج برقرار کند. اکنون پرسش این است که عرفانِ اهل‌بیتی، رنج و راه رهاییِ را چگونه بیان کرده و چه مواجهه و راهبردی برای رهایی از آن پیشنهاد می‌کند؟ نوشتار حاضر با روش عقلی- نقلی و رویکرد سلوکی، پاسخ پرسش یادشده را بیان می‌کند که ره‌آورد آن عبارت است از: الف) بر اساس عرفانِ اهل‌بیتی، سه نوع مواجهه بینشی (اندیشه توحیدی)، گرایشی (انگیزه توحیدی) و مواجهه کنشی (انگیخته توحیدی) با رنج، تبیین می‌شود و انسان آگاه به فلسفه رنج تکوینی و تشریعی، از همه تهدیدها، فرصت می‌سازد و برای تعالی وجودی خود بهره می‌برد. ب) راهبردهای رهایی از رنجِ متناظر به انواع مواجهات یادشده، عبارتند از: 1- راهبرد نگاه توحیدِ عرفانی به همه وقایع و حوادث عالمِ وجود: معرفت به اینکه در نظامِ توحیدی هستی، جلوه حق و آیت الهی و بلا، موجب «یقظه» است که بلایا را عقل‌پذیر و دردها را دل‌پسند خواهند کرد. (راهبرد بینشی) 2- راهبرد یادکردِ درد و رنج‌های اسوه‌های حسنه که هرکدام مشاعل هدایت و مصابیح تربیت معنوی هستند. (راهبرد گرایشی) 3- راهبرد کنشی: اقدامِ عملی در برابر رنج و بلا با یاد خدا، و قیامت، التجا به درگاه الهی، توکل برخدا و توسل به اهل بیتb. ج) رنج و بلا مثل نعمت، نسبی و تازیانهِ سلوک و شدائد شلاقِ شهود است و اسوه‌پذیری از حیات طیبه اولیای خدا، راه‌های برون رفت از رنج و رهایی از آن است.

کلیدواژه‌ها


  1. قرآن کریم.

    **     نهج‌البلاغه.

    1. ابن‌عربی، محی‌الدین؛ تفسیر ابن‎عربی؛ بیروت: دار احیاء تراث العربی، ۱۴۲۲ق.
    2. ابن‌فارس، احمد؛ معجم مقاییس اللغة؛ بیروت: الدار الاسلامیه، [بی‌تا].
    3. امین، سیّده نصرت؛ مخزن‌ العرفان فی‌تفسیر القرآن؛ تهران: نهضت‌ زنان ‌مسلمان، 1361.
    4. تهرانی، سیدعلی؛ زمهر افروخته؛ تهران: سروش، 1383.
    5. حسن‏زاده آملی، حسن؛ هزار و یک نکته؛ ج1، تهران: مرکز نشر فرهنگی رجاء، 1364.
    6. دورانت، ویل؛ تاریخ فلسفه؛ ترجمه عباس زریاب خوئی؛ تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، 1335.
    7. راغب اصفهانی، حسین؛ مفردات الفاظ قرآن؛ ج1، بیروت: دارالکتب العربیه،[بی‌تا].
    8. سعادت پرور (پهلوانی) علی؛ رسائل عرفانی؛ قم: انتشارات تشیع، 1390.
    9. صدرالمتألّهین شیرازی، محمد بن ابراهیم؛ الاسفار الاربعه؛ بیروت: داراحیاء التراث العربی، 1423ق.
    10. طباطبایی، محمدحسین؛ علی † و فلسفه الهی؛ ترجمه سیدابراهیم سیدعلوی؛ قم: انتشارات اسلامی، 1390.
    11. ـــــ؛ تفسیر المیزان؛ ج20، قم: انتشارات اسلامی، 1383.
    12. طیب، مهدی؛ مصباح الهدی، در نگرش و روش عرفانی اهل محبت و ولاء؛ تهران: نشر سفینه، ۱۳۹۱.
    13. قاسمی، جمال‌الدین؛ تفسیر القاسمی المسمی بمحاسن التأویل؛ بیروت: دار الکتب العلمیة، 1418ق.
    14. قمی، علی بن ابراهیم قمی؛ تفسیرقمی؛ قم: دار الکتاب، 1404ق.
    15. قندوزی، سلیمان بن ابراهیم؛ ینابیع الموده لذو القربی؛ قم: اسوه، ۱۴۲۲ق.
    16. کلینی، محمدبن‌یعقوب؛ اصول کافی؛ بیروت: دارالصعب و دار التعارف، 1401ق.
    17. مجلسی، محمدباقر؛ بحار الانوار؛ بیروت: دار احیاء ‌التراث العربی، 1403ق.
    18. محمد بن محمد السبزواری؛ جامع الاخبار والاثار عن النبی والائمة الاطهار ‰، کتاب القرآن؛ قم: موسسة الامام المهدی †، ۱۴۱۱ق.
    19. محمدتقی، مصباح یزدی؛ اخلاق در قرآن؛ تحقیق و نگارش محمد حسین اسکندری؛ قم: مؤسسه آموزش و پژوهش امام خمینیe، 1376.
    20. محمدی ری‌شهری، محمد؛ میزان ‌الحکمه؛ ترجمه حمیدرضا شیخی؛ ج 3، قم: دار الحدیث، 1381.
    21. محمدی ری‌شهری، محمد؛ میزان ‌الحکمه؛ قم: دفترتبلیغات اسلامی، 1405ق.
    22. مراغی، احمد ابن مصطفی؛ تفسیرمراغی؛ بیروت: التراث العربی، 1985م.
    23. مطهری، مرتضی؛ خدا در زندگی انسان؛ تهران: حزب جمهوری اسلامی، 1362.
    24. ـــــ؛ مجموعه آثار؛ ج1، 1377.
    25. ـــــ؛ مجموعه آثار، ج2، تهران: صدرا، 1378.
    26. ـــــ؛ مجموعه آثار؛ ج22، تهران: صدرا، 1383.
    27. ـــــ؛ یادداشتهای استاد مطهری؛ ج1، تهران: صدرا، 1379.
    28. ـــــ؛ یادداشتهای استاد مطهری؛ ج2، تهران: صدرا، 1383.
    29. ـــــ؛ یادداشتهای استاد مطهری؛ ج3، تهران: صدرا، 1382.
    30. ـــــ؛ یادداشتهای استاد مطهری؛ ج4، تهران: صدرا، 1382.
    31. مکارم شیرازی، ناصر؛ تفسیرنمونه؛ تهران: دار الکتب الاسلامیه، 1383.
    32. ـــــ؛ تفسیر نمونه؛ تهران: دار الکتب الاسلامیه، 1382.
    33. مهدی عزیزی؛ فضائل و سیره چهارده معصوم † در آثار علامه حسن‌زاده آملی؛ قم: انتشارات صلات، 1382.
    34. نورى، حسین‌بن ‌محمدتقی؛ خاتمة‌ المستدرک؛ قم: مؤسسة آل البیتb لاحیاء التراث، 1417.