عضو هیات علمی گروه عرفان پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی
چکیده
عرفان، دانش دیرینی است که در تاریخ، اندیشمندان بزرگی بدان پرداخته‌اند. مهم‌ترین مسائل عرفان، عبارت است از توحید، اسماءالله و انسان کامل. عارفان و عرفان‌پژوهان، همیشه از سوی صاحبان قدرت سیاسی مورد بی‌مهری قرار گرفته‌اند. حاکمان در امور سیاسی و اجتماعی به آنان مشارکت نداده‌اند. حتی عارفان را به عزلت‌گزینی و انزوا متهم کردند. به نظر می‌آید که دوری عرفان و عارفان از فعالیت سیاسی و اجتماعی، از ناحیه آنان نبوده، بلکه عوامل بیرونی علت این فاصله و جدایی بوده است؛ چرا که عرفان و عارفان، تقابل و مخالفتی با مشارکت سیاسی و فعالیت اجتماعی نداشته و ندارند.
برخی بر این باورند که بین عرفان و سیاست، ناسازگاری است. دوران مبارزه با حکومت ستم‌شاهی و تحقق انقلاب اسلامی به رهبری شخصیت عرفانی امام خمینی تمام آن باورها را با تردید جدی مواجه کرده است. انقلاب اسلامی را می‌توان نقض عملی آن باورها به شمار آورد. انقلاب، نه عرفان بلکه اکثر علوم حوزوی را از حاشیه به متن آورد. علوم حوزوی به طور عام و عرفان به طور خاص در انزوا بود و با انقلاب اسلامی، عرفان از حاشیه به متن تحولات سیاسی و اجتماعی کشیده شد. این تحول در دوره‌های پیشین نیز تجربه شده بود. مهم‌ترین مصداق این سابقه، دوره صفویه است که عرفان، مورد توجه حاکمان صفوی بود؛ اما انقلاب اسلامی، ویژگی‌هایی دارد. در این دوره، مبارزه و استقرار قدرت سیاسی به دست عارف بزرگی مانند امام خمینی به انجام رسید. او عملاً، ادبیات فقه اکبر (عرفان) را به حکومت و جامعه کشاند. در دوران دفاع مقدس، امام راحل ادبیات عرفان را بیش از گذشته به کار گرفت. با این تاریخچه، اهمیت پرداختن به موضوع روشن می‌شود. حضور عرفان را در انقلاب اسلامی و بعد از آن در دفاع مقدس، پررنگ است. در وصیت‌نامه الهی و سیاسی امام خمینی نیز فرهنگ و بینش عرفانی کاملاً مشهود است.
اسفندیار، رجبعلی؛ وجوه سیاسی فلسفه شیخ شهاب‌الدین سهروردی؛ چ1، قم: بوستان کتاب، 1385.
امام خمینی (ره)؛ وصیت‌نامه سیاسى-الهى امام خمینىe؛ وزارت ارشاد، تهران: [بی‌تا].
امام خمینی؛ مصباح الهدایه؛ چ6، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1386.
امینی‌نژاد، علی؛ آشنایی با مجموعه عرفان اسلامی؛ چ1، قم: انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1387.
باقری فرد، سعیده؛ «نسبت سنجی عرفان و سیاست»، فصلنامه تخصصی مؤسسه آموزش عالی باقرالعلوم؛ س8، ش32، پاییز 1384.
برزگر ابراهیم؛ اندیشه سیاسی امام خمینیe سیاست به مثابه صراط؛ چ1، تهران: سازمان و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت)، 1390.
پارسانیا، حمید؛ عرفان و سیاست؛ چاپ اول، تهران: نشر مرکز آموزش و پژوهش سازمان تبلیغات اسلامی، 1380.
خمینى، سید روحالله؛ صحیفه امام؛ چ5، تهران: موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى (ره)، 1389.
درویش، محمدرضا؛ عرفان و دموکراسی؛ تهران: نشر قصیده، 1378.
دلیر بهرام؛ وجوه سیاسی اسمای حسنی؛ چ1، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1397.
ـــــ؛ الگوی نظام سیاسی در حکمت متعالیه؛ چ1، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1396.
دلیر، بهرام؛ فلسفه عرفان سیاسی؛ چ1، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1393.
شریف لک‌زایی؛ سیاست متعالیه از منظر حکمت متعالیه (مجموعه مقالات)؛ چ1، قم:، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، 1388.
طباطبایی، سیدجواد؛ زوال اندیشه سیاسی در ایران؛ تهران: نشر کویر، [بی‌تا].
فاضلی، قادر؛ عرفان سیاسی یا سیاست عرفانی؛ چ1، قم: نشر فضیلت علم، 1387.
فدایی مهربانی مهدی؛ حکمت، معرفت و سیاست در ایران: اندیشه سیاسی عرفانی در ایران از مکتب اصفهان تا حکمای الهی معاصر؛ چ1، تهران: انتشارات نی، 1393.
فدایی، مهدی مهربانی؛ پیدایی اندیشه سیاسی عرفانی در ایران (از عزیز نسفی تا صدرالدین شیرازی)؛ چ1، تهران: نشر نی، 1388.
فراتی، عبدالوهاب؛ اندیشه سیاسی سیدجعفر کشفی؛ چ1، قم: مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، 1378.
قیصری، شرف‌الدین محمود؛ رسائل قیصری؛ با حواشی محمدرضا قمشه‌ای، با تعلیق و تصحیح و مقدمه سید جلال‌الدین آشتیانی؛ چ2، تهران: انتشارات مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران، 1381.
کلینی، محمد بن یعقوب؛ الکافی؛ تهران: اسلامیه، [بی‌تا].
کیاشمشگی ابوالفضل؛ ولایت در عرفان با تکیه بر آراء امام خمینیe؛ چ1، قم: دارالصادقین، 1378.
گوهرین، صادق؛ شرح اصطلاحات تصوف؛ چ1، تهران: انتشارات زوار، 1382.
لک زایی، نجف؛ اندیشه سیاسی صدر المتألهین؛ چ1، قم: بوستان کتاب، 1381.
ـــــ؛ سیاست متعالیه از منظر حکمت متعالیه، نشست‌ها و گفتگوها؛ چ1، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، 1387.
)