تجربه‌های سیاستی تولید «علم اجتماعی اسلامی» در ایران پس از انقلاب

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

عضو هیئت ‌علمی ‌پژوهشگاه ‌فرهنگ ‌و ‌اندیشۀ ‌اسلامی.

چکیده

هدف این مقاله بازخوانی و تحلیل تاریخی تجربه‌های سیاستی در تولید علم اجتماعی اسلامی پس از انقلاب است. برای این منظور این تجربه‌ها به سه بخش تقسیم شده‌اند: بخش اول مربوط به دهۀ نخست انقلاب است که انقلاب فرهنگی در آن واقع شد. بخش دوم مربوط به دهه‌های دوم و سوم انقلاب می‌شود که در آنها جریان‌های معرفتی رقیب و معارض، پیشروی کردند و تولید علم اجتماعی اسلامی به حاشیه رفت و بخش سوم بازۀ دهۀ چهارم انقلاب که حرکتی جدید و جدّی در این ‌باره شکل گرفت و تا کنون نیز ادامه دارد. پرسش اصلی این است که تجربه‌های سیاستی تولید علم اجتماعی اسلامی در ایران پس از انقلاب چه هویّت و سرگذشتی داشته‌اند؟ نگارنده در چهارچوب روش مطالعۀ تاریخی و از چشم‌اندازی تحلیلی به این مسئله پرداخته است. درنهایت مشخص شده است تجربه‌های سیاستی تولید «علم اجتماعی اسلامی» در ایران پس از انقلاب، واجد چهار ویژگی بوده‌اند: نخست اینکه همواره دچار چالش‌های ساختاری و رسمی بوده‌اند و این امر، بازدارندگی جدّی ایجاد کرده است. دوم آنکه در راستای یکدیگر نبوده و اغلب، حالت انباشتی نداشته‌، بلکه بیشتر از نقطۀ صفر آغاز شده‌اند یا جهت‌گیری روشی متفاوتی در آنها انتخاب شده است. سوم اینکه از یک نقشۀ راه کلان و معرفتی که اضلاع و جوانب این حرکت را تعیین کند، برخوردار نبوده‌اند. چهارم آنکه نقص‌های عملیاتی به‌خصوص از لحاظ مدیریّتی و تدبیری، کار را با مانع روبه‏رو کرده است.

کلیدواژه‌ها


  1. احمدی، احمد؛ «وجه تمایز علوم‌انسانی در اسلام و غرب»، فصلنامۀ مدرّس علوم ‌انسانی؛ دورۀ اول، ش2، 1369.
  2. ـــــ؛ «صدای‌مان به جایی نرسید»، ماهنامۀ عصر اندیشه؛ ش17، تیرماه 1397.
  3. اسکاچپول، تدا؛ «دولت رانتیر و اسلام شیعی در انقلاب ایران»، ترجمۀ محمدتقی دلفرو؛ فصلنامۀ مطالعات راهبردی؛ ش19، 1382.
  4. پارسانیا، حمید؛ حدیث پیمانه: پژوهشی در انقلاب اسلامی؛ قم: دفتر نشر معارف، 1377.
  5. حداد عادل، غلامعلی؛ «ضرورت استفاده از ظرفیّت حوزه و دانشگاه برای اسلامی‌سازی علوم»، فصلنامۀ علوم انسانی اسلامی صدرا؛ ش30-31، 1398.
  6. حسینی بهشتی، سیدمحمد؛ ولایت، رهبری، روحانیّت؛ تهران: بقعه، 1386.
  7. خامنه‌ای، سیّدعلی؛ سخنرانی‌ها و پیام‌های گوناگون (از 1368- 1398)، پایگاه اطلاع‌رسانی مؤسسۀ ‌پژوهشی ‌انقلاب ‌اسلامی، در:

 www.khamenei.ir.

  1. خمینی، سیدروح‌الله؛ صحیفۀ امام؛ تهران: مؤسسۀ تنظیم و ‌نشر‌ آثار‌ امام خمینیŠ، 1378.
  2. رشاد، علی‌اکبر؛ دین‌پژوهی معاصر؛ تهران: پژوهشگاه ‌فرهنگ ‌و ‌اندیشۀ‌ اسلامی، 1384.
  3. رفیع‌پور، فرامرز؛ توسعه و تضاد؛ تهران: شرکت سهامی ‌انتشار، 1376.
  4. سروش، عبدالکریم؛ علم چیست، فلسفه چیست؟ ؛ تهران: صراط، 1368.
  5. ـــــ؛ تفرّج صُنع: گفتارهایی در اخلاق و صنعت و علم ‌انسانی؛ تهران: صراط، 1369.
  6. ـــــ؛ درس‌هایی در فلسفۀ علم‌الاجتماع: روش تفسیر در علوم اجتماعی؛ تهران: صراط، 1374.
  7. ـــــ؛ رازدانی و روشنفکری و دینداری؛ تهران: صراط، 1377.
  8. ـــــ؛ سیاست‌نامه، ج2: آئین‌ شهریاری و دین‌داری؛ تهران: صراط، 1379.
  9. طوسی، خواجه نظام‌الملک؛ سیرالملوک؛ تهران: علمی ‌و فرهنگی، 1383.
  10. فارسی، جلال‌الدین؛ زوایای تاریک؛ تهران: حدیث، 1373.
  11. فوران، ژان؛ «تحلیل نظری از انقلاب 1977- 1979 ایران»، ترجمۀ صدرالدین موسوی؛ پژوهش‌نامۀ متین؛ ش19، 1382.
  12. فوکو، میشل؛ ایران روح یک جهان بی‌روح؛ ترجمۀ نیکو سرخوش و افشین جهاندیده؛ تهران: نی، 1379.
  13. کارنامۀ پژوهشی پژوهشکدۀ حوزه و دانشگاه؛ قم: پژوهشکدۀ حوزه و دانشگاه، 1381.
  14. مصباح ‌یزدی، محمّدتقی؛ ج‍ام‍ع‍ه‌ و ت‍اری‍خ‌ از دی‍دگ‍اه‌ ق‍رآن؛ ت‍ه‍ران: چ‍اپ ‌‌و ‌ن‍ش‍ر ‌ب‍ی‍ن‌ال‍م‍ل‍ل، 1368.
  15. ـــــ؛ «این، اولین قدم بود»، انقلاب ناتمام- ویژه‌نامۀ هفته‌نامۀ 9 دی؛ 25 شهریور، 1391، الف.
  16. ـــــ؛ «مصاحبه با مدیران همایش تحوّل در علوم انسانی»، تحوّل در علوم انسانی؛ ج3 (مجموعۀ مصاحبه‌ها و دیدارها)، قم: کتاب فردا، 1391، ب.
  17. ـــــ؛ «سخنرانی در جمع پژوهشگران»، پایگاه اطّلاع‌رسانی آثار حضرت آیت‌الله مصباح ‌یزدی، 1395، در:

http: //mesbahyazdi. ir/node/6330.

  1. مطهری، مرتضی؛ بررسی اجمالی نهضت‌های اسلامی در صد سالۀ اخیر؛ تهران: صدرا، 1389.
  2. نظامی‌ عروضی ‌سمرقندی، احمدبن ‌عمر؛ چهار مقاله؛ تهران: امیرکبیر، 1369.