نقد دیدگاه‌های معاصر درباره ربا

نوع مقاله : مقاله تخصصی

نویسنده

دانشیار پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی

چکیده

تا صد سال پیش، اختلاف نظر چندانی میان فقها، مفسران و دیگر اندیشمندان اسلامیدرباره ماهیت و قلمرو ربا، به ویژه ربای قرضی نبود. با گسترش نظام سرمایه‌داری و ورود صنعت بانکداری به جوامع اسلامی، اندیشمندان مسلمان از یک سو به فکر استفاده از بانک افتاده، از سوی دیگر، فعالیت‌های بانک را با قرض با بهره آمیخته می‌دیدند که از دیدگاه اسلام، ربا و ممنوع است. برای حل این مشکل، گروهی از عالمان به فکر طراحی الگوی جدیدی از بانک به نام بانکداری بدون ربا افتادند. گروه دیگری با ارائه تفسیرهای جدید از ربا، درصدد تجویز معاملات بانکداری متعارف و بهره اقتصاد سرمایه‌داری برآمدند. از میان این تفاسیرو دیدگاه‌ها، چند تفسیر به جهت استناد به آیات قرآن، روایات و متون تاریخی توانسته است جایگاهی در میان اندیشمندانبیابد؛ به گونه‌ای که کتب و مقالات زیادی در نقض و ابرام آنها نگاشته شده است.
نظریه اختصاص ربای محرّم به زیاده برای تمدید مدت قرارداد و حلیت بهره قرض، ‌نظریه اختصاص ربای محرّم به بهره فاحش و حلیت قرض با بهره عادلانهٍ، نظریه اختصاص ربای محرّم به بهره قرض‌های مصرفی و حلیت بهره قرض‌های تولیدی و تجاری، نظریه تفاوت ماهوی ربا و بهره، نظریه اختصاص ربا به بهره بانک‌های خصوصی و نظریه ضرورت اجتماعی و اقتصادی ربا، نظریه‌هایی‌اند که در این مقاله از جهت پیشینه تاریخی و ادله مورد بحث و بررسی قرار گرفته‌اند.
اینمقاله نشان می‌دهد گرچه برخی از این نظریه‌ها در زمان خودشان خوش درخشیده، برخی هنوز هم طرفداران جدی در میان عالمان دینی، حقوقدانان و اقتصاددانان دارند؛ ولی در مقام نقد، پایه‌ای مستحکم نداشته، نمی‌توانند مبنای فتوا و عمل قرار گیرند؛ بنابراین معاملات بانکی و دیگر مؤسسات پولی و اعتباری در کشورهای اسلامی، نه براساس تفاسیر جدید ربا، بلکه باید براساس معاملات مجاز شرعی سامان داده شوند.

کلیدواژه‌ها


  1. *     قرآن کریم.

    **   تورات (عهد قدیم).

    1. ابن‌شبه، ابوزید؛ تاریخ‌المدینة المنورة؛ بیروت: دارالفکر، 1410ق.
    2. ابن‌عربی، محمد‌بن‌عبدالله؛ احکام‌القرآن؛ ج1، بیروت: دارالفکر، 1408ق.
    3. ابن‌منظور، محمدبن‌مکرم؛لسان‌العرب؛ چ1، بیروت:‌دار احیاءالتراث العربی، 1408ق.
    4. ابوحنیفه، نعمان‌بن‌محمد؛ دعائم‌الاسلام؛ تحقیق آصف‌بن‌علی‌اصغر فیضی؛ مصر: دارالمعارف، [بی‌تا].
    5. اصفهانی، ابی‌الفرج؛ الاغانی؛ بیروت: دار احیاءالتراث العربی، [بی‌تا].
    6. آلوسی، محمود، روح‌المعانی فی تفسیر‌القرآن؛ ج4، بیروت: دار احیاءالتراث العربی، 1405ق.
    7. امین، حسن عبدالله؛ سپرده‌های نقدی و راه‌های استفاده از آن در اسلام؛ ترجمه محمد درخشنده؛تهران: امیرکبیر، 1367.
    8. بجنوردی، سیدمحمد؛ «سخنرانی حضرت آیت‌الله بجنوردی»؛ مجموعه مقالات نهمین سمینار بانکداری اسلامی؛ تهران: مؤسسه عالی بانکداری، 1377.
    9. بخش فرهنگی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم؛ ربا؛ قم: بوستان کتاب، 1381.
    10. بدوى، ابراهیم زکى‌الدین،نظریةالرّبا المحرّم؛قاهره: المجلس‌الاعلى، 1383ق.
    11. توفیق رضا، حسین؛ ربوات‌القرض و ربوات‌البیع؛ [بی‌جا]،[بی‌تا].
    12. جصاص، ابوبکر؛ احکام‌القرآن؛ بیروت: دار احیاءالتراث العربی، 1405ق.
    13. جواد علی؛ المفصّل فی تاریخ‌العرب قبل‌الاسلام؛بیروت: دارالعلم العربی،1405ق.
    14. خمینی، سیدروح‌الله؛ تحریرالوسیله؛ چ3، بیروت: دارالتعارف للمطبوعات، 1401ق.
    15. خوری، سعید؛ أقرب‌الموارد؛ قم: کتابخانه آیت‌الله نجفی مرعشی، 1403ق.
    16. درّاز، محمد عبدالله؛ الربا فی نظرالقانون الاسلامی؛ چ1، بیروت: العصرالحدیث، 1407ق.
    17. دورانت، ویل؛ تاریخ تمدن؛ ترجمه احمد آرام؛ چ2، تهران: اقبال، 1343.
    18. رازی، فخرالدین، تفسیر کبیر؛ بیروت: دارالفکر، 1415ق.
    19. رشیدرضا، سیدمحمد؛ الربا والمعاملات فی‌الاسلام؛ قاهره: دار ابن‌زیدون، 1406ق.
    20. ــــــ؛تفسیرالمنار فی تفسیرالقرآن؛ ج2، بیروت: دارالمعرفة للطباعة والنشر، [بی‌تا].
    21. رفیق‌المصری، یونس؛ مصرف ‌التنمیة‌الاسلامی؛ ج3، بیروت: مؤسسةالرسالة، 1407ق.
    22. روزنامه اطلاعات؛ مصاحبه با حضرت آیت‌الله معرفت؛ تهران، 1375.
    23. زرقا، مصطفی؛ «المشکلات‌العصریة فی میزان‌الشرایعة الاسلامیة»؛ مجلة البعث؛ بیروت:
    24. سیوطی، عبدالرحمن؛ الدرّالمنثور؛ قم: کتابخانه‌آیت‌الله مرعشی نجفی، 1404ق.
    25. شریف، احمد ابراهیم؛ مکة والمدینة فی‌الجاهلیة و عهد‌الرسول؛ ج3، قاهره: دارالفکر العربی، 1965م.
    26. شلتوت، محمود؛ الفتاوی؛ بیروت: دارالشروق، 1395.
    27. شوکانی، محمد‌بن‌علی‌بن‌محمد؛ نیل‌الأوطار من أحادیث سیدالأخبار؛ تحقیق عصام‌الدین الصبابطی؛ ج1، قاهره‌: دارالحدیث، 1413ق.
    28. صانعی، یوسف؛ فقه و زندگی ـ 1(ربای تولیدی)؛ قم: انتشارات میثم تمار، 1383.
    29. صدوق، ابوجعفر؛ من لایحضره‌الفقیه؛ چ2، بیروت: دارالاضواء، 1413ق.
    30. طباطبایی، سیدمحمدحسین؛المیزان فی تفسیرالقرآن؛قم: انتشارات جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1366.
    31. طبری، محمد‌بن‌جریر؛ جامع‌البیان فی تفسیر‌القرآن؛ بیروت: دارالفکر، 1407ق.
    32. عاملی، حرّ، وسائل‌الشیعة؛ ج1، بیروت: مؤسسة آل‌البیت‌‰ لإحیاء التراث‌العربی، 1413ق.
    33. عبدالهادی، محمد؛ الربا والقرض فی‌الفقه الاسلامی؛ قاهره: دارالاعتصام، 1985م.
    34. غنی‌نژاد، موسی و سیدعباس موسویان؛ بهره یا ربا؛ تهران: نگاه معاصر، 1384.
    35. فرزین‌وش، اسدالله و کامران ندری؛ «ربا، بهره قراردادی و بهره طبیعی»؛ مجله تحقیقات اقتصادی؛ دانشگاه تهران، ش60،.
    36. کاشانی، سیدمحمود؛ «بررسی حقوقی چهارچوب قانون عملیات بانکی بدون ربا»؛ مجموعه مقالات هشتمین سمینار بانکداری اسلامی؛ تهران: مؤسسه عالی بانکداری، 1376.
    37. کلینی، محمد‌بن‌یعقوب؛ الفروع من‌الکافی؛ چ3، بیروت: دارالتعارف للمطبوعات، 1401ق.
    38. کیاهراسی، عمادالدین، احکام‌القرآن؛ بیروت: دارالکتب العلمیه، 1403ق.
    39. مجلسی، محمدباقر؛ بحارالانوار؛ ج3، بیروت: دار احیاء‌التراث العربی، 1403ق.
    40. مصری، رفیق یونس؛ الجامع فی اصول‌الربا؛ چ1، بیروت: الدارالشامیة، 1412ق.
    41. موسویان، سیدعباس؛ «ثمرات فقهی ـ اقتصادی دفعی یا تدریجی بودن ربا در قرآن»؛ فصلنامه تخصصی اقتصاد اسلامی؛ ش1، بهار 1380.
    42. نجفی، محمدحسن؛ جواهرالکلام؛ بیروت: دار احیاء‌التراث العربی، 1981م.
    43. النمر، عبدالمنعم؛ الاجتهاد؛ چ2، قاهره: دارالشروق، 1407ق.
    44. نوری، میرزاحسین؛ مستدرک‌الوسائل؛ ج1، قم: مؤسسة آل‌البیت، 1408ق.
    45. نیشابوری، علی‌بن‌احمد؛ اسباب‌النزول؛ قم: انتشارات رضی، 1362.
    46. هندی، علی‌بن‌حسام‌الدین؛ کنزالعمال فی سنن‌الاقوال والاعمال؛ بیروت: مؤسسة الرسالة، 1989م.
    47. هیثمی، علی‌بن‌ابی‌بکر؛ الزواجر فی اقتراف‌الکبائر؛ بیروت: دارالفکر، 1407ق.
    48. واعظی، شمس‌الدین؛ رسالة فی‌الربا؛ چ1، قم: مکتب آیت‌الله شیخ شمس‌الدین واعظی، 1415ق.
    49. یزدی، سیدمحمدکاظم؛ العروة‌الوثقی؛ قم: انتشارات داوری، [بی‌تا].