بررسی سِیر تحولات تاریخی حقوق اجتماعی زن در باب قضاوت و مرجعیت در فقه

نوع مقاله : مقاله تخصصی

نویسنده

استادیار دانشگاه تهران واحد تهران مرکزی

چکیده

زن در اسلام دارای حقوق اجتماعی عام و خاص می‌باشد. اسلام، حقوق گوناگون زن که در طول تاریخ، سنّت‌ها، آداب و رسوم آن را خاص مرد می‌دانست، به وی برگرداند، مساوات و تعادل بر هم‌خورده را دوباره برقرار کرد؛ زیرا در طول تاریخ، زن از بخشیء از حقوق بشری خود محروم بوده است. اسلام با انقلاب اجتماعی و فرهنگی طوفانی به پا کرد و جاهلیت زمان خود را برانداخت و برای نخستین‌بار، همه حقوق واقعی زن را به وی بخشید و بنا بر اصل مساوات در اسلام، حقوق را تعریف کرده‌اند، مگر آنکه بنا به مصلحت، استثنایی وارد کرده، این اصل از نظر اعطای حقوق زن و به رسمیت‌شناختن آن، اصل بسیار مهمی است.
حقوق زن، از نوع حقوق قراردادی نیست، بلکه از نوع حقوق فطری و طبیعی نشأت گرفته و از جنسیت و ذات اوست.
دلیل فقها در ارتباط با تصدی مقام قضاوت زن یا عدم تصدی آن، آیات قرآن، روایات و اجماع می‌باشد.
قاضی که در کلام فقها برای وی اشتراط ذکورت شده، فردی است که به اصطلاح حکمت می‌گوید و فصل خصومت می‌کند و این منصب جایگاه رفیع و بسیار دقیقی دارد؛ ولی حکم عدم جواز قضاوت زنان از احکام ثابت شرعی محسوب نمی‌شود، بلکه این مسئله از مسائل تفریعی اجتهادی و استنباطی فقهاست.
شرط رجولیّت در امامت و خلافت اسلامی، مورد اتفاق همه فقهای مذاهب اسلامی است و رهبری زنان پذیرفته نیست؛ ولی زن می‌تواند خود مرجع تقلید خود باشد و مردان فقیه را پرورش دهد و از سیره عقلا نیز رجوع جاهل به عالم است، بدون اینکه تفاوتی میان مرد یا زن باشد.
دلیل فقها در ارتباط با تصدی مقام مرجعیت زن یا عدم تصدی آن، آیات قرآن، روایات، سیره عقلا، مذاق شارع و سیره‌ متشرعه می‌باشد.

کلیدواژه‌ها


  1. *. قرآن کریم.

    1. ابن‌ادریس حلّی، ابوجعفر محمد‌بن‌منصور‌بن‌احمد؛ السرائرالحاوی لتحریرالفتاوی؛ ج2، قم: مؤسسة النشرالاسلامی التابعة لجماعة‌المدرسین، 1411ق.
    2. ابن‌بابویه، محمدبن‌علی قمی؛ المقنع فی‌الفقه؛ ج24، قم: مؤسسه امام هادی، 1403ق.
    3. ـــــ؛ ؛ فقه‌الرضا؛ قم: چاپ سنگی، [بی‌تا].
    4. ابن‌براج، قاضی عبدالعزیز براج طرابلسی؛ المهذب؛ ج2، قم: مؤسسة النشرالاسلامی التابعة لجماعة‌المدرسین، [بی‌تا].
    5. ـــــ؛ الجواهر الفقه؛ ج11، قم: مؤسسة النشرالاسلامی التابعة لجماعة‌المدرسین، [بی‌تا].
    6. ابن‌جریر طبری، محمد؛ اختلاف‌الفقهاء؛ تصحیح برلینی؛ بیروت: دارالکتب‌العلمیه، [بی‌تا].
    7. ابن‌حاجب‌، عبدالله‌بن‌علی؛ شرح مختصر‌الاصول؛ ‌بیروت: انتشارات دار احیاءالتراث العربی، 1350.
    8. ابن‌حزم الظاهری‌الاندلسی، ابومحمد علی‌بن‌احمد سعید؛ المحلی بالآثار؛ ج9، تحقیق عبدالغفار سلیمان بنداری؛ بیروت: دارالفکر، [بی‌تا].
    9. ابن حمزه، ابن جعفرمحمد بن علی الطوسی؛ الوسیله الی نیل الفضلیه؛ قم: کتابخانه مرعشی، [بی‌تا].
    10. ابن‌رشد‌، ابو‌الولید محمد‌بن‌احمد؛ بدایة‌المجتهد و نهایة‌المقتصد؛ چ1و2، بیروت: دارالقلم، 1408ق.
    11. ابن‌زهره حلبی، حمزه‌بن‌علی‌بن‌زهره الحسینی‌الاسحاق؛ غنیة‌النزوع الی علمی‌الاصول والفروع؛ ج11، بیروت: دار احیاءالثراث العربی، 1419ق.
    12. ابن‌سعید هذلی، ابوزکریا یحیی‌بن‌احمد‌بن‌یحیی‌بن‌الحسنی؛ الجامع للشرائع؛ ج11، بیروت: دارالاحیاء، [بی‌تا].
    13. ابن فارسی، ابو الحسین بن زکریا؛ معجم مقایس اللغه؛ ج1، بیروت: مکتب الاعلام الاسلامی، 1410.
    14. ابن‌قدامه‌، موفق‌الدین ابومحمد عبدالله‌بن‌محمود؛ المغنی علی‌المختصر؛ ج11، مصر: دارالکتب‌العربی، [بی‌تا].
    15. ابن‌منظور فریقی، جمال‌الدین محمدبن‌مکرم؛ لسان‌العرب؛ ج3، قم: ادب‌الحوزه، 1405ق.
    16. ابوالبرکات، عبدالله‌بن‌القاسم‌بن‌محمد؛ المحرر فی‌الفقه؛ چ2، ریاض: مکتبة‌العارف، 1404ق.
    17. ابی‌الدم، ابن‌علی؛ الآداب‌القضاء؛ ج1، بغداد: مکتبة‌الارشاد، 1404ق.
    18. آخوند خراسانی، محمدکاظم؛ کفایة‌الاصول؛ لبنان: مؤسسه آل‌البیت‡، [بی‌تا].
    19. اردبیلی، احمد‌بن‌محمد؛ مجمع‌الفائدة والبرهان فی شرح ارشادالاذهان؛ ج12، قم: مؤسسة النشرالاسلامی، [بی‌تا].
    20. اردبیلی، محمد بن علی، جامع الرواه، ج12، قم: مکتبه محمدی، [بی‌تا].
    21. اصفهانی، سیدابوالحسن؛ منتهی‌الاصول؛ تقریر شیخ‌محمدتقی آملی؛ قم: مؤسسه نشر اسلامی، 1420ق.
    22. ـــــ؛ سفینة‌النجاة؛ تقریر شیخ‌محمدتقی آملی؛ قم: مؤسسه نشر اسلامی، 1420ق.
    23. اصفهانی، شیخ‌محمدحسین؛ فصول؛ قم: دارالهادی، [بی‌تا]، «الف».
    24. ـــــ؛ بحوث فی‌الاصول؛ قم: انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین، [بی‌تا]، «ب».
    25. آقاضیاء عراقی، حسن‌بن‌محمد؛ کتاب‌القضاء؛ قم: جامعةالمدرسین، 1410ق.
    26. ـــــ؛ نهایة‌الافکار؛ ج4 قم: جامعةالمدرسین، 1405ق.
    27. انصاری، مرتضی؛ القضاء والشهادات؛ قم: انتشارات مفید، 1313ق.
    28. ـــــ؛ رساله اجتهاد و تقلید (مجموعه رسائل فقهیه و اصولیه)؛ قم: انتشارات مفید، [بی‌تا].
    29. بانکی پور، امیر حسین؛ آیینه زن؛ چاپ اول، تهران: نشرسپهر، 1381
    30. بهجت، محمد تقی، توضیح المسائل، قم: انتشارات شفق، 1377.
    31. بلاغی، صدر الدین؛ عدالت و قضا در اسلام؛ تهران: نشر ارشاد، 1378.
    32. حطاب الرعینی، احمد بن علی؛ مواهب الجلیل(شرح مختصر خلیل)؛ ج6، چاپ سوم، بیروت: دارالفکر، 1416.
    33. حیدری، سید جواد؛ اصول استنباط؛ تهران: نشرحقوق اسلامی، 1370
    34. جبعی عاملی (شهید اول)، محمد‌بن‌جمال‌الدین مکی؛ الدروس‌الشرعیة فی فقه‌الامامیة؛ ج 2و4، قم: مؤسسة‌النشر التابعة لجماعة‌المدرسین، 1412ق.
    35. جبعی عاملی (شهید اول)، محمدبن‌جمال‌الدین مکی؛ اللمعة‌الدمشقیة؛ چ1، بیروت: دارالعالم الاسلامی، 1411ق.
    36. ـــــ؛ ذکری‌الشیعة فی احکام‌الشریعة؛ بیروت: مؤسسه آل‌البیت† احیاءالتراث، [بی‌تا].
    37. جبعی عاملی (شهید ثانی)، زین‌الدین‌بن‌علی؛ الروضة‌البهیة فی‌ شرح اللمعة‌الدمشقیه؛ ج3، بیروت: مؤسسة المعارف‌الاسلامیه، 1413ق.
    38. ـــــ؛ مسالک‌الافهام الی تنقیح شرائع‌الاسلام؛ ج1و13، بیروت: مؤسسة المعارف‌الاسلامیه، 1423ق.
    39. جعفری لنگرودی، محمدجعفر؛ مقدمه علم حقوق؛ تهران: گنج دانش، 1371.
    40. جوادی آملی، عبدالله؛ زن در آیینه جلال و جمال، قم: نشر اسراء، 1378
    41. جوهری، اسماعیل بن حماد؛ صحاح اللغه، ج2، قاهره: دار الکتب العربی، 1405.
    42. جیلانی قمی (میرزای قمی)، ابوالقاسم‌بن‌حسن؛ جامع‌الشتات؛ قم: چاپ سنگی، [بی‌تا]، «الف».
    43. ـــــ؛ قوانین‌الاصول؛ مشهد: چاپ سنگی، [بی‌تا]، «ب».
    44. حسنی عاملی، سیدمحمدجواد؛ مفتاح‌الکرامة فی شرح قواعدالعلامة؛ ج10، بیروت: مؤسسه آل‌البیت†، [بی‌تا].
    45. ـــــ؛ هدایة‌الامة؛ ج8، بیروت: انتشارات آل‌البیت†، 1402ق.
    46. حسینی عاملی، سیدمحمدجواد؛ وسائل‌الشیعة الی تحصیل مسائل‌الشریعة؛ ج8و18و27، قم: انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین، 1350.
    47. حلبی، ابوالصلاح تقی‌الدین‌بن‌نجم‌الدین؛ الکافی فی‌الفقه؛ مصر: منشورات مکتبة امیرالمؤمنین†، [بی‌تا].
    48. حلّی (علامه حلّی)، جمال‌الدین‌ابن‌منصور الحسن یوسف‌بن‌مطهر؛ ارشاد‌الاذهان؛ مرکز ابحاث والدرسات‌الاسلامیه، [بی‌تا].
    49. ـــــ؛ تحریرالاحکام؛ چ1، بیروت: مرکز ابحاث والدرسات‌الاسلامیه، 1417ق.
    50. ـــــ؛ تذکرة‌الفقها؛ ج1، چ1، بیروت: مؤسسه آل‌البیت لاحیاءالتراث، 1413ق.
    51. ـــــ؛ قواعدالاحکام؛ ج1، قم: مؤسسة النشرالاسلامی التابعة لجماعة‌المدرسین، 1419ق.
    52. ـــــ؛ مختلف الشیعه فی احکام الشریعه؛ ج 1، چاپ اول، بیروت: مرکز الابحاث و الدرسات الاسلامیه، 1417.
    53. حلّی (محقق حلّی)، ابوالقاسم نجم‌الدین جعفر‌بن‌حسن؛ تبصرة‌المتعلمین؛ بیروت: مرکز ابحاث والدرسات‌الاسلامیه، [بی‌تا].
    54. ـــــ؛ شرائع‌الاسلام فی مسائل‌الحلال والحرام؛ چ1و2و4، بیروت: دارالاضواء، 1402ق.
    55. خامنه‌ای، سیدمحمد؛ نقد حقوق زن؛ تهران: نشر اطلاعات، 1387.
    56. خلیلی، عذرا؛ قضاوت زنان؛ تهران: دانشگاه امام صادق†، 1379.
    57. خمینی، سیدروح‌الله؛ اجتهاد و تقلید؛ تهران: مؤسسه نشر و تنظیم آثار امام خمینیŠ، 1388.
    58. ـــــ؛ تحریرالوسیلة؛ ترجمه محمدباقر موسوی؛ چ1و2و4، قم: مؤسسه نشر امام، [بی‌تا].
    59. ـــــ؛ رساله نوین (مسائل سیاسی و حقوقی)؛ تهران: انتشارات اسلامی، 1363.
    60. ـــــ؛ رسائل؛ ج2، قم: مؤسسه اسماعیلیان، 1385.
    61. ـــــ؛ صحیفه نور، ج21، تهران، نشر فرهنگ اسلامی، 1379.
    62. خویی، سیدابوالقاسم؛ التنقیح فی شرح عروة‌الوثقی؛ ج1، قم: مؤسسه احیاء آثار آیت‌الله خویی„، 1418ق.
    63. ـــــ؛ مبانی تکملة‌المنهاج؛ ج1، بیروت: دارالهادی، 1407ق.
    64. خوانساری، سید احمد، جامع المدارک فی شرح مختصر النافع، ج6، چاپ دوم، قم، موسسه مطبوعاتی اسماعیلیان، 1405.
    65. دهخدا، علی اکبر؛ لغت نامه دهخدا، ج16، چاپ دوم، تهران، نشر دانشگاه، 1378.
    66. دودیر، احمد‌بن‌محمد‌بن‌احمد؛ شرح صغیر حاشیة بلغة‌السالک؛ لبنان: دارالمعرفة، [بی‌تا].
    67. دیلمی، ابی علی حمزه بن عبد العزیز سلار، المراسم العلویه فی احکام النبویه، بیروت: (ترجمه: محسن حسینی امینی)، دار الحق الطباعه، [بی‌تا].
    68. راوندی، سعید‌بن‌عبدالله؛ فقه‌القرآن؛ ج11، قم: مکتبةآیت‌الله مرعشی„، [بی‌تا].
    69. راغب اصفهانی، حسن بن محمد؛ مفردات الفاظ قرآن؛ قم: نشر حوزه، [بی‌تا].
    70. ربانی، محمدحسین؛ فقه و فقهای امامیه؛ قم: انتشارات اسلامی، [بی‌تا].
    71. رعینی، احمد‌بن‌علی؛ مواهب‌الجلیل (شرح مختصر خلیل)؛ چ3، بیروت: دارالفکر، 1416ق.
    72. روحانی، سید محمد صادق؛ فقه الصادق، ج5، قم: نشر کتب اسلامی، 1414ق.
    73. روحانی، محمد؛ المسائل المنتخبه، بیروت: مکتبه الایمان، 1427.
    74. زحیلی، وهبه؛ الفقه‌الاسلامی و ادلته؛ چ6، بیروت: دارالفکر، 1409ق.
    75. سبزواری، محمدباقر‌بن‌محمد؛ کفایة‌الاحکام الاسلامیة؛ اصفهان: مرکز نشر اصفهان (مدرسه صدر مهدوی)، [بی‌تا].
    76. صهرشتی، جعفر؛ اصباح الشیعه؛ قم: موسسه امام صادق†، [بی‌تا].
    77. صافی گلپایگانی، لطف الله؛ هدایه العباد؛ ج1، قم: موسسه امام صادق†، 1387.
    78. شاطبی، جمال‌بن‌علی؛ الموافقات؛ ج4، چ3، مشهد: انتشارات جام، 1342.
    79. شربینی، محمد‌بن‌خطیب؛ مغنی‌المحتاج الی معرفة معانی‌الفاظ‌المحتاج؛ ج4، مصر: مطبعة مصطفی‌البابی الحلبی، 1377.
    80. شهابی، محمود؛ ادوار فقه؛ تهران: انتشارات دانشگاه تهران، 1354.
    81. شوشتری، شیخ‌جعفر؛ منهج‌الرشاد؛ قم: مؤسسه معارف اسلام، [بی‌تا].
    82. طباطبایی، سیدکاظم یزدی؛ عروه الوثقی؛ قم: مکتبه آیه الله مرعشی، 1330.
    83. طباطبایی حکیم، سیدمحسن؛ مستمسک‌العروة‌الوثقی؛ ج1، لبنان: دار احیاءالتراث‌ العربی، 1404ق.
    84. طباطبایی، علی؛ ریاض المسائل فی بیان الاحکام بالدلایل؛ ج2، چاپ اول، قم: دار الهادی، 1412
    85. طباطبایی، سید محمدحسین؛ تفسیر المیزان، ج4، ترجمه محمدتقی مصباح یزدی، قم: نشر حوزه، 1370.
    86. طوسی، ابوجعفر محمد‌بن‌حسن؛ استبصار فی ما اختلف من‌الاخبار؛ بیروت: المکتبة‌المرتضویة، 1413ق.
    87. ـــــ؛ الخلاف (کتاب‌القضاء)؛ ج6، چ3، بیروت: انتشارات دار احیاء‌التراث العربی، 1350.
    88. ـــــ؛ المبسوط فی فقه‌الامامیة؛ ج 8، لبنان: المکتبة دارالفکر، [بی‌تا].
    89. علم‌الهدی (سید مرتضی)، ابی‌القاسم‌الحسین‌بن‌علی؛ الانتصار؛ ج11، بیروت: مؤسسة‌الهدی، 1417ق، «الف».
    90. کاشانی، علا الدین؛ بدایع الصنایع فی ترتیب الشرایع؛ ج7، مشهد: نشر جام، 1401.
    91. علم‌الهدی (‌سید مرتضی)، ابی‌القاسم الحسین‌بن‌علی؛ ناصریات؛ بیروت: مؤسسه نشر اسلامی، 1417ق، «ب».
    92. علومی، رضا؛ کلیات حقوق، تهران: نشر میهن، 1348.
    93. عظیم زاده، حسین و دیگران؛ زن در تاریخ؛ اصفهان: نشر چهارباغ، 1388.
    94. فاضل هندی، بهاءالدین محمد‌بن‌حسن؛ کشف‌اللثام؛ جلد2، قم: چاپ سنگی، [بی‌تا].
    95. فاضل مقداد، محمد، تنقیح الرایع فی شرح مختصر النافع، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی، [بی‌تا].
    96. فیض، علی‌رضا؛ مبادی فقه و اصول؛ چاپ پنجم، تهران: نشر دانشگاه، 1370.
    97. فیروزآبادی، مرتضی؛ عنایه الاصول فی شرح کفایه الاصول؛ ج6، چاپ هفتم، تهران: نشر کتب اسلامی، 1409.
    98. قاسمی، محمدعلی؛ فقیهان امامی و عرصه‌های ولایت فقیه؛ مشهد: نشر دانشکده رضوی، 1384.
    99. کاشف‌الغطا، محمد حسین؛ تحریر المجله؛ ج4، قم: مکتبه الهادی، [بی‌تا].
    100. کرکی(محقق کرکی)، علی ابن العالی؛ جامع المقاصد فی شرح القواعد(رسائل کرکی)؛ ج2، قم: موسسه آل البیت، 1411
    101. کلینی، محمد بن یعقوب؛ اصول الکافی؛ ج1، تهران: چاپ دار الصعب، 1367.
    102. گواهی، زهرا؛ مبانی فقه آرا خاص امام خمینی؛ تهران: موسسه نشر عروج، 1382.
    103. لنگرودی، محمدجعفر؛ مقدمه علم حقوق؛ تهران: گنج دانش، 1371.
    104. نجفی، محمدحسن؛ جواهرالکلام فی شرح شرائع‌الاسلام؛ ج40، تهران: المکتبة‌الاسلامیه، 1303ق.
    105. نراقی، ملامحمد؛ مستندالشیعة فی احکام‌الشریعة؛ ج17و2، قم: مؤسسه آل‌البیت†، 1419ق.
    106. نوری همدانی، حسین؛ توضیح المسائل؛ تهران: انتشارات قدس، 1371.
    107. ماوری، ابوالحسن علی بن محمد بن حبیبی؛ الاحکام السلطانیه و الولایات الدینیه؛ چاپ اول، مشهد: نشر جام، [بی‌تا].
    108. مرغینانی، برهان الدین؛ الهدایه لشرح بدایه المبتدی؛ ج5، مشهد: نشر جام، [بی‌تا].
    109. مصطفوی، فریده و دیگران؛ زن از منظر اسلام، قم: نشر تبلیغ، 1382.
    110. مطهری، مرتضی؛ نظام حقوق زن در اسلام؛، تهران: نشر صدرا، 1372.
    111. مجلسی، محمد باقر؛ بحار الانوار؛ ج14، بیروت: موسسه الوفا، 1403.
    112. میر احمدی زاده، مصطفی؛ رابطه فقه و حقوق، چاپ اول، قم، نشر حوزه، 1380.
    113. موسوی گلپایگانی، سیدمحمدرضا؛ قضا؛ ج1، قم: نشر خیام، 1401.
    114. موسوی اردبیلی، عبد الکریم؛ فقه الرضا؛ چاپ اول، قم: نشر اسلامی، 1408.
    115. مهرپور، حسین؛، دیدگاه‌‌های جدید در مسائل حقوقی(مجموعه مقالات)؛ ج25و26، تهران: نشر اطلاعات، 1377.